Για την άφιξη των προσφύγων από την Ανατολική Θράκη στον Γιδά το 1923 έχω στο αρχείο μου την σημειωμένη μαρτυρία (ΣΜ) αλλά και την ηχογραφημένη μαρτυρία (ΗΜ) του ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ του παπΑντώνη, γεννημένου το 1899, ο οποίος μου έχει πεί τα εξής:
ΗΜ- «Οι πρόσφυγες το ‘23 απ’ τη Θράκη ήταν αυτοί, Θρακιώτες. Μισσαλέοι, συνοικισμός, Μακρής, Πασιντέλης, Μόσχος, Στανέλος, Καλόγηρος, Αθηνόδωρος, όλοι αυτοί ‘π’του συνοικισμό. Εικοσιπέντε οικογένειες τριάντα. Ήρθαν του 23 αυτοί. Τους πρόσφυγες τους έστ’λε του κράτους ιδώ για να τους κάνει συνοικισμό στου Καταφύ[γι], ένα χουργιό ‘π’του Νησί απέξου είνι. Ήταν χουργιό εκεί πέρα παλιότιρα. Ύστιρα παρέμειναν ιδώ. Δεν ήθιλαν να φύγ’ν αυτοί να πηγαίν’ στου Καταφύ. Χωράφια τους χώρισαν έγινε διανομή ύστιρα. Τους δέχτηκε στα σπίτια όλους. Όλοι μπήκαν στα σπίτια τα δικά μας. Μια κάμαρη είχις παραπάν’ καθόταν οικουγένεια. [Οι Γιδιώτες] τους ήθιλαν, το κράτος τους επέβαλε. Να καθήσουν μέσα ιδώ, ως ότου να τους κάνουν τα σπίτια. Ύστιρα φρόντισε ο Βενιζέλος τους έκανι σπίτια, ψεύτικα μι τούβλα, πλιθιά».
Ο Γεώργιος Ναλμπάντης μου αφηγήθηκε τηλεφωνικά ότι οι Θρακιώτες πρόσφυγες αφίχθηκαν με το τραίνο κι έμειναν δίπλα στο σταθμό εκεί που είναι το πέτρινο κτίριο. Αμέσως αρκετοί άνδρες έφυγαν για να πάνε στο Καμποχώρι (Τριχοβίστα), όπου ήδη είχαν φτάσει συμπατριώτες τους, για να δούν πως είναι εκεί τα πράγματα και ν’ αποφασίσουν πού θα εγκατασταθούν. Στο σταθμό τους επισκέφθηκε ο τότε o Γρηγ. Γεωργόπουλος, ο οποίος τους ρώτησε «Εσείς τώρα σε ποιόν Θεό πιστεύετε;» εννοώντας πού είναι ταγμένοι πολιτικά. Όταν του απάντησαν ότι είναι με τον Βενιζέλο, τότε εκείνος χάρηκε. Η οικογένεια του πατέρα του φιλοξενήθηκε αρχικά στο σπίτι του παππού Μή(τ)ρη Κυρόπουλου. Επίσης ο Ν. Τριανταφυλλόπουλος μου μετέφερε ότι η οικογένεια του Γεώργιου Μεσσαλά φιλοξενήθηκε στο σπίτι του Βασίλη Τσιαπανίτη. Ακόμη η Ευδοκία Στανέλλου μου είπε ότι η οικογένεια του παππού της έφτασε εδώ το 1922.
Βέβαια οι Γιδιώτες δεν ήθελαν να μοιραστούν το αγρόκτημα (οικόπεδα και χωράφια) του Γιδά με τους Θρακιώτες.
Στην από Ιανουάριος 1978 χειρόγραφη μαρτυρία του ΘΩΜΑ Απ. ΚΟΥΓΚΑ (που γεννήθηκε το 1905) με τίτλο «Συνοπτική εικόνα της ιστορίας του αγροκτήματος (Γιδά) Αλεξανδρείας» [μου την παρέδωσε σε φωτοαντίγραφο] μπορούμε να διαβάσουμε:
(σελ. 1) «[…] Το 1919 η ιδία Κυβέρνησις Βενιζέλου / ύστερα από πολλά εμπόδια εψήφισε / τον πρώτο νόμο περί απαλλοτριώσεως τσιφλικιών.
(σελ. 2) Το 1920 […] Η κυβέρνησις Γούναρη, βάσει του ανωτέρω / νόμου έκανε την αρχή, απαλλοτρίωσεν / 3 τσιφλίκια εν Ελλάδι μεταξύ των τριών / και το τοιούτον του Γιδά, συγκείμενον / εκ 19.300 στρεμμάτων, εκτιμηθέν τότε / 400.000 δραχμές […] Το 1921 τον Οκτώβριο μήνα ιδρύετε ο / Συνεταιρισμός αποκαταστάσεως ακτημόνων / καλλιεργητών (Σ.Α.Α.Κ.) Γιδά, ο οποίος / βάσει αποφάσεως της Επιτροπής απαλλοτρι- / ώσεως αποτελέσθη από 113 γεωργούς μέλη / συν 30 επιστράτους οι οποίοι υπηρετούσαν / στο μέτωπο της Μικράς Ασίας, παιδιά γεωργών.
(σελ. 4) […] Το 1923 με την […] ανταλλαγή των πληθυσμών / […] ξεριζωμένοι προσ/φυγες, εγκατεστάθηκαν και στο Γιδά / και στη δυτική πλευρά του τότε χωριού / 40 οικογένειες προερχόμενες εκ Δυτικής / Θράκης, παρά την απαλλοτρίωση που / υπήρχε και ως εκ τούτο[υ] παράνομος η / εγκατάστασις. / Το 1929 η τότε διοίκησις του Σ.Α.Α.Κ. με πρόεδρον τον Γρηγόριον Παπαμανώλην / επισυνάπτει δάνειον από τον τοκιστή / Γιακό Σαρφατή δραχμάς 300.000 άλλη/λεγγύως και αδιαιρέτως, και το οποίον εξώφλησαν ολίγοι δυνάμενοι με δημητριακά / προϊόντα. / Με το δάνειο εκείνο εξωφλήθη η αξία του / αγροκτήματος με την πρόθεσιν να αποφευχθή / τουλάχιστον η γεωργική αποκατάστασις των 40 οικογενειών προσφύγων. / Το 1930 η τότε Κυβέρνησις Βενιζέλου εψή/φισε έτερον Νόμον, βάσει του οποίου έγινεν / επανεκδίκασις του αγροκτήματος, και η / παράνομος εγκατάστασις των προσφύγων έγινεν / νόμιμος και ούτω εδικαιώθησαν πάντες ευρεθέντες Γεωργοί και επαγγελματίες. /
(σελ. 5) Με την επανεκδίκασιν του αγροκτήματος / προσηρτήθησαν στο αγρόκτημα Γιδά και / έτερα 600 στρέμματα του Δημοσίου από / το αγρόκτημα Καταφυγίου το οποίον εφάπ/τετο με το του Γιδά. / Το 1931 έγινεν η διανομή του αγροκτήματος / και εδικαιώθησαν οι μεν γεωργοί με 50 στρέμματα σε τέσσερα 4 τεμάχια οι δε επαγγελματίες με 5 στρέμματα. […]».
Για τις ανάγκες ύδρευσης των Θρακιωτών κατοίκων του Συνοικισμού Γιδά καθώς και για το πότισμα των ζώων τους έγινε αμέσως γεώτρηση σε μεγάλο βάθος και κατασκευάστηκε καταιονιστήρ αρτεσιανού ύδατος, που αποκαλούνταν «υποβρύχιο» (στο χώρο του σημερινού παιδικού σταθμού στη ΒΔ γωνία της συμβολής των οδών Βιζυηνού και Σοφ. Βενιζέλου Αλεξάνδρειας).
Μετά την άφιξη των Θρακιωτών άρχισαν να φτάνουν κι άλλοι πρόσφυγες στο Γιδά, με καταγωγή από την Μικρά Ασία. Στον Εκλογικό Κατάλογο [Ανδρών] της Κοινότητας Γιδά του 1927, που φυλάσσεται στην Δημοτική Βιβλιοθήκη Αλεξάνδρειας, αλλά και στον Πίνακα της Οριστικής Διανομής του αγροκτήματος Γιδά, μπορούμε να εντοπίσουμε τα ονόματα των 48 προσφύγων νέων κατοίκων του τότε χωριού:
1 / Αμπατζόγλου Νικόλαος / Αθανάσιος / γεωργός
2 / Ανθουλάς Μιχαήλ / Ευστάθιος / γεωργός
3 / Βασιντέλης Κων/τίνος / Ανδρέας / γεωργός
4 / Δεμερτζής Χριστόδουλος / Θεόδωρος / γεωργός
5 / Δερμετζόγλου Αθανάσιος / Αλέξανδρος / επαγγελματίας
6 / Θεοδωρίδου Καλλιόπη / Φώτιος / γεωργός
7 / Καραμαυροδής Κων/τίνος / Νικόλαος / γεωργός
8 / Καραμαυροδή Αικατερίνη / Νικόλαος / γεωργός
9 / Κουτούλης Μιχαήλ / Κων/τίνος / γεωργός
10 / Κρυωνά Αναστασία / Λεωνίδας / συντ.
11 / Κυριακίδης Στέργιος / Δημήτριος / γεωργός
12 / Κωνσταντινίδης Κων/τίνος / Ευστάθιος / γεωργός
13 / Μακρής Παναγιώτης / Δημήτριος / επαγγελματίας
14 / Μακρής Χρήστος / Δημήτριος / επαγγελματίας
15 / Μαργαριτίδης Αθηνόδωρος / Χ/μπος / γεωργός
16 / Μαργαριτίδης Μαργαρίτης / Κυριάκος / γεωργός
17 / Μαργαριτίδης Δημήτριος / Μαργαρίτης / γεωργός
18 / Μεσαλάς Δημήτριος / Παναγιώτης / γεωργός
19 / Μεσαλάς Κλεόδωρος / Παντελής / γεωργός
20 / Μεσαλάς Αθανάσιος / Μιλτιάδης / γεωργός
21 / Μεσαλάς Παναγιώτης / Γεώργιος / επαγγελματίας
22 / Μεσαλάς / Γεώργιος / Παναγιώτης / γεωργός
23 / Μπερμπερίδης Αλέξανδρος / Δήμος / γεωργός
24 / Μυλωνάς Αθηνόδωρος / Θωμάς / γεωργός
25 / Μυλωνάς Ζαχαρίας / Θωμάς / γεωργός
26 / Μωραΐτης Δημήτριος / Δημήτριος / γεωργός
27 / Ναλμπάντη Σουλτάνα / Δημήτριος / γεωργός
28 / Ναλμπάντης Στέφανος / Δημήτριος / γεωργός
29 / Ναλμπάντης Θεόδωρος / – / επαγγελματίας
30 / Ναλμπάντης Ευγένιος / – / επαγγελματίας
31 / Παρπαρέλης Ανδρέας / Κων/τίνος / γεωργός
32 / Πετρίδης Ιωάννης / Εμμανουήλ / γεωργός
33 / Σαββανίδης Σάββας / Κων/τίνος / επαγγελματίας
34 / Σαββόπουλος Μαυρουδής / Μιχαήλ / γεωργός
35 / Σπυριδωνάκης Μόσχος / Σπύρος / γεωργός
36 / Στάθαρος Νικόλαος / Γεώργιος / γεωργός
37 / Στάθαρη Μαρία / Γεώργιος / γεωργός
38 / Σταματιάδης Μιχαήλ / Χρήστος / Συντ.
39 / Στανέλλας Ιωάννης / Γαβριήλ / γεωργός
40 / Στανέλλας Αθανάσιος / Γαβριήλ / γεωργός
41 / Στανέλλου Δούκενα / Γαβριήλ / γεωργός
42 / Τρακόπουλος Αναστάσιος / Δημήτριος / γεωργός
43 / Τραμίδης Γεώργιος / Στέργιος / γεωργός
44 / Τράμπας Νικόλαος / Ιωάννης / επαγγελματίας
45 / Τσολπάς Φίλιππος / Δημήτριος / γεωργός
46 / Φώτογλου Διαμάντου / Κύρκος / γεωργός
47 / Χατζηγιάννης Ιωάννης / Χ/μπος / επαγγελματίας
48 / Ψωμάς Αριστοτέλης / Κωνσταντ. / γεωργός
[Ευχής έργον είναι ο παραπάνω κατάλογος να εμπλουτισθεί ή να διορθωθεί με όλες τις ευπρόσδεκτες παρεμβάσεις που μπορούν να γίνουν από το αναγνωστικό κοινό. Ευχαριστώ τους: Γεώργιο Ναλμπάντη, Ερωτόκριτο Μεσσαλά, Λέλα Ιντζιεσλή (Μεσσαλά), Άννα Μαργαριτίδου, Μιχάλη Μαργαριτίδη, Ευδοκία Στανέλου, Νίκο Τριανταφυλλόπουλο για την βοήθεια και τις πληροφορίες που μου έδωσαν για να συνταγεί αυτό το μικρό επετειακό αφιέρωμα].-
Φωτ. 1. Ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Βιζύη της Ανατολικής Θράκης
Φωτ. 2. Άποψη της σημερινής Βιζύης (Vise)
Φωτ. 3. Καταιονιστήρ ύδατος ή «υποβρύχιο» Γιδά.
Φωτ. 4. Ο Γεώργιος Μεσσαλάς
Του Γιάννη Μοσχόπουλου
