Γράφει ο Γιάννης Μοσχόπουλος
Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αι. η Εκκλησία εξακολουθούσε να έχει την ευθύνη της εκπαίδευσης (για την οποία θα μπορούσε να είχε κάνει περισσότερα), το καθήκον της διατήρησης της ελληνικής γλώσσας και μέσω αυτών της διαφύλαξης της ελληνικής ταυτότητας.
Εκείνα τα χρόνια τα λειτουργικά βιβλία της εκκλησίας του Γιδά χρησιμοποιούνταν ως μέσο εκμάθησης ανάγνωσης και γραφής στα χρόνια της ύστερης Οθωμανοκρατίας, όπως φαίνεται από ασκήσεις που βρίσκονται σε παλαίτυπα της συλλογής του ναού της Παναγίας (πιθανόν όμως να προέρχονται από τον παλιό ναό του Αγίου Αθανασίου). Στα κενά των πρώτων και των τελευταίων σελίδων οι μαθητές μάθαιναν ορθογραφία και καλλιγραφία από τον δάσκαλό τους, Γεώργιο Παπά Δημητρίου, ο οποίος καταγόταν από το Γιδά ή και από άλλους ανώνυμους δασκάλους.
Από τα μέσα του 19ου αι. η εκπαίδευση αναπτύχθηκε βαθμιαία αλλά σταθερά. Αναδείχθηκαν σχολεία που συντηρούνταν από εισφορές των κατοίκων. Τα σχολεία στελεχώνονταν τόσο από εντόπιους δασκάλους όσο και από δασκάλους προερχόμενους από τα διδασκαλεία των Αθηνών, αλλά και από τα αντίστοιχα ανώτερα εκπαιδευτήρια της Θεσσαλονίκης ή της Βέροιας.
Ως δάσκαλοι αναφέρονται εγγράφως για το σχολικό έτος 1882-83 ο Γεώργιος Ραδίτους, ο οποίος προσλήφθηκε ως διευθυντής στο σχολείο της κοινότητας του Γιδά με ετήσια αντιμισθία 32 τουρκικών λιρών. Επίσης για το σχολικό έτος 1884-85 ο Ματθαίος Οικονόμου, ο οποίος προσλήφθηκε ως διευθυντής στο σχολείο της κοινότητας του Γιδά με ετήσια αντιμισθία 40 τουρκικών λιρών. Η κάθε πρόσληψη ίσχυε για ένα χρόνο και οι δάσκαλοι δίδασκαν σε σχολεία αρρένων (συνήθως). Πέραν της αντιμισθίας οι πρόκριτοι του χωριού τους εξασφάλιζαν κατοικία, καύσιμη ύλη και οδοιπορικά έξοδα. Ο δάσκαλος δούλευε σκληρά για να τον προσλάβουν ξανά τον επόμενο χρόνο.
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την κατάσταση της εκπαίδευσης στο Γιδά και σε άλλα χωριά του Ρουμλουκιού το 1884 μας δίνουν δημοσιεύματα της εφημερίδας «Φάρος της Μακεδονίας»: «[…] στο Γιδά, το μεγαλύτερο χωριό του Ρουμλουκιού, που από ετών διατηρεί τακτικό σχολείο και χρησιμεύει ως κέντρο των γύρω του μικρών χωριών, που διατηρούν γραμματοδιδασκαλεία […] Ένα δημοτικό σχολείο αποτελούμενο από 4 τάξεις κατά την παλιά διαίρεση και 1 τάξη ελληνικού σχολείου είναι ο πνευματικός αμπελώνας του χωριού, στο οποίο γράφηκαν περί τους 65 μαθητές, από τους οποίους απέμειναν μέχρι τέλους 26 μόνο, αφού οι υπόλοιποι αποχώρησαν κατά το διάστημα του έτους. […] Δύο οικίσκοι ιδιόρρυθμου σχήματος, η οροφή του ενός από τους οποίους είναι γεμάτη ξύλα, λίθους, χώματα κλπ και επαπειλεί να καταπέσει, ποιός ξέρει πότε, στα κεφάλια των άκακων μαθητών […]».
Σε έγγραφο (του 1902) βλέπουμε την σφραγίδα * Η ΕΦΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ * ΓΗΔΑ * ΕΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ * 1886 * (που προφανώς καταγράφει το έτος συστάσεώς της;)
Από τα τέλη του 19ου αι. σημαντική ήταν και η οικονομική βοήθεια που ερχόταν από την Εκκλησία και το Ελληνικό Βασίλειο. Πολλά χωριά της επαρχίας Βεροίας έτυχαν της οικονομικής ενίσχυσης από το Ελληνικό Κράτος και αργότερα από το Παράρτημα Θεσσαλονίκης του Συλλόγου προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων. Το σχολείο του Γιδά επιχορηγήθηκε με 6 λίρες για το σχολικό έτος 1886-1887, οι οποίες αποπληρώθηκαν στις 30.6.1888. Το σχολείο του Γιδά έλαβε 18 λίρες, ενώ δίπλα στην επιχορήγηση αναφέρεται το όνομα Γεώργιος Βλαχογιάννης, το οποίο πιθανότατα παραπέμπει στον δάσκαλο, ο οποίος εισέπραξε το παραπάνω ποσό στις 8.1.1888.
Η Δάφνη χήρα Δημ. Κυρόπουλου, το γένος Φίλιππου Μοσχόπουλου [1871/2-1968] στην από 24.12.1963 ηχογραφημένη αφήγηση της, έχει αναφέρει για το σχολείο του Γιδά (εικάζουμε περί το 1887) τα εξής:
«[…] Πήγα μια βδουμάδα στου σχουλειό. […] Μ’ έστ’λε μια βδουμάδα ιμένα και λόϊασα [είδα] τουν αδερφό μ’ τουν Παπαντώνη ‘π’τουν έβαλαν μι του ένα του πουδάρι [τιμωρία]… κι δεν πήγα.
[-Τι έμαθες στο σχολείο;]
– Αλφαβήτα, διφθόγγους.
[Στη συνέχεια ανέφερε και σχολικά τραγούδια που είχε μάθει τότε.]
Τι βραδυά, τι βραδυά, πως μου παίρνεις την καρδιά.
Ποιος μπουρεί, ποιος μπουρεί να μη την χαρεί.
Το αηδόνι τραγουδεί μέσα στου χλουρό κλαδί
και λαλεί και λαλεί και μας προσκαλεί.
Ο στενός ουρανός όλη νύχτα προκαλεί
Πέρισσα πέρισσα …
Φεγγαράκι μου λαμπρό φέγγε μου να πιρπατώ
Μι λαμπάδις με κιριά …
[…] ήρθιν ι Βλαχουγιάν’ς ήταν δάσκαλους.[…]».
Το επόμενο σχολικό έτος 1888-1889 το σχολείο του Γιδά επιχορηγήθηκε για την τετραμηνία Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1888 με το ποσό των 6 λιρών, τις οποίες έλαβαν στις 24.2.1889 και με το ίδιο ποσό για την τετραμηνία Μάιος-Αύγουστος 1889, το οποίο έλαβαν στις 17.11.1889. Το σχολικό έτος 1889-1890 ο Γιδάς έλαβε 6 λίρες για την πρώτη τετραμηνία του σχολικού έτους (Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος). […]
To 1886 o Αντώνιος Μοσχόπουλος του παπα-Φίλιππα, απόφοιτος του σχολείου Γιδά, πήγε στη Βέροια και εγγράφηκε στη Ριζάριο Σχολή, που τότε είχε διευθυντή τον Δ. Καραλή. Από εκεί αποφοίτησε δάσκαλος. Περί το 1896 (😉 έλαβε πρώτο διορισμό στο Τσινάφορο (Πλάτανος), όπου υπηρέτησε επί 4 έτη. Στη συνέχεια διορίσθηκε στο Νεοχώρι για άλλα 2 έτη και ακολούθως δίδαξε στο Σχοινά για ακόμη 2 έτη. Οι δάσκαλοι προσλαμβάνονταν από τους κατοίκους των χωριών με 2 έως 3 λίρες το μήνα.-
Αλεξάνδρεια, 13.9.2022
ΓΙΑΝΝΗΣ Δ. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ / mosio@otenet.gr
Αποσπάσματα από το βιβλίο μου «Το Ρουμλούκι [Kαμπανία] κατά την ύστερη οθωμανοκρατία [1830-1900], Θεσσαλονίκη 2019», σ. 228 επ. και από το ΑΡΧΕΙΟ μου ηχογραφημένων μαρτυριών.