ΓΡΑΦΕΙ Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ
Το θέμα της αποξήρανσης της λίμνης των Γιαννιτσών και της βελτίωσης των συνθηκών της ζωής των κατοίκων στην μεγάλη πεδιάδα, τέθηκε σε κίνηση από το 1923, όταν συντάχθηκε προμελέτη από το Υπουργείο Συγκοινωνιών, καθώς και υπόμνημα Γερμανών μηχανικών με τίτλο «Εξυγιαντικά έργα της πεδιάδας Θεσσαλονίκης». Τότε ρίχθηκε και η ιδέα της κατασκευής συλλεκτηρίου τάφρου στη δυτική πλευρά της πεδιάδας, με σκοπό να διακοπεί η εισροή νερών από το Βέρμιο στη χαμηλή περιοχή της λίμνης στα πλαίσια της μελλοντικής αποξήρανσής της.
Η πρώτη φάση των αντιπλημμυρικών – αποστραγγιστικών έργων (1928-1936) αφορούσε την ευθυγράμμιση της κοίτης του Αξιού, την εμβάθυνση – διευθέτηση – ευθυγράμμιση της κοίτης του κάτω Λουδία, την αποξήρανση της κυρίως λίμνης των Γιαννιτσών, την κατασκευή της συλλεκτήριας τάφρου των υδάτων του ροών του Βερμίου και την διευθέτηση –ευθυγράμμιση της κοίτης του Αλιάκμονα.
Η εταιρία Foundation είχε τα κεντρικά γραφεία της στη Θεσσαλονίκη, στην οδό Βασιλίσσης Όλγας, στο νεοκλασικό κτίριο του μετέπειτα Ε΄ Σχολείου. Στους τόπους των έργων δημιουργήθηκαν ένα μεγάλο εργοτάξιο στη Ν. Χαλκηδόνα, υπεύθυνο για την εκτέλεση των έργων της αποξήρανσης της λίμνης των Γιαννιτσών και για τα έργα του κάτω Αξιού. Ένα ακόμη εργοτάξιο δημιουργήθηκε στο Εργοχώρι Βεροίας, αρμόδιο για την κατασκευή της περιφερειακής συλλεκτήριας τάφρου και για τη διευθέτηση της κοίτης του Αλιάκμονα. Στη σιδηροδρομική γέφυρα του Λουδία κοντά στο Πλατύ κατασκευάστηκε το κεντρικό συνεργείο επισκευής μηχανημάτων, ενώ σε κάθε εργοτάξιο υπήρχαν κτίρια γραφείων, αποθήκες υλικών, μηχανουργεία, κατοικίες προσωπικού, εστιατόριο-καντίνα και υγειονομική υπηρεσία (πρωτοποριακές πρόνοιες για την εποχή εκείνη).
Το προσωπικό της εταιρίας ανέρχονταν κατά μέσο όρο σε 2.800 άτομα, κατά το πλείστον Έλληνες, όπως ζητήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση και τηρήθηκε από την εταιρία, αλλά εργάσθηκαν στα έργα αρκετοί ξένοι ως απαραίτητο εξειδικευμένο στελεχιακό δυναμικό (μηχανικοί, χειριστές, επιστάτες), που βαθμιαία αντικαθίσταντο από Έλληνες, μόλις αυτοί εκπαιδεύονταν επαρκώς. Τα έργα εκείνα πρόσφεραν εργασία και μεροκάματα επιβίωσης σε πολλούς κατοίκους της περιοχής σε μια εποχή, που η ανεργία και η φτώχεια μάστιζαν όλη τη χώρα (ιδιαίτερα μετά την οικονομική κρίση του 1929).
Μέσω του σιδηροδρομικού δικτύου κατέφθαναν στους Σταθμούς του Γιδά και της Βέροιας πολλά μηχανήματα, εξαρτήματα, ανταλλακτικά και πάσης φύσεως προμήθειες. Ο πατέρας μου Δημήτριος Μοσχόπουλος (γεννημένος το 1923) θυμάται ότι υπήρχε γραφείο της εταιρίας στο σταθμό του Γιδά, ότι πολλά σταθμευμένα μηχανήματα της Foundation υπήρχαν σε ανοικτό χώρο δίπλα στο σταθμό (στο χώρο της σημερινής λαϊκής αγοράς), τα οποία στη συνέχεια διέρχονταν από την σημερινή οδό Δ. Βετσοπούλου με κατεύθυνση προς την περιοχή «Παλιομάννα» και τον Βάλτο.
Η εκτέλεση των έργων ήταν σοβαρή και πολύπλοκη διαδικασία, για δε την επιτυχή ολοκλήρωσή τους χρησιμοποιήθηκαν πρωτοφανή για την περιοχή επιτεύγματα της τεχνολογίας και της επιστήμης. Προηγήθηκαν οι τοπογραφικές εργασίες, ενώ μέσα στη λίμνη σημειώθηκαν τα χαμηλότερα και τα βαθύτερα σημεία της. Με βάση τη λεπτομερή βυθομέτρηση της λίμνης χαράχθηκε η πορεία που θα είχε η υπό κατασκευή κοίτη του ποταμού Λουδία συνολικού μήκους 39 χιλιομέτρων. Ειδικότερα είχε ορισθεί, ότι από το βάθος των 0,44 μ., που υπήρχε στην «Νταλμπίνα», το οποίο αργότερα έλαβε την ονομασία «Μηδέν», θα δημιουργούνταν κλίση του Λουδία σε βάθος 3 μέτρα στην λίμνη, η οποία θα κατέληγε σε βάθος 7 μ. στον άλλοτε Καρά Ασμάκ, ώστε να υπάρχει απρόσκοπτη απορροή των υδάτων μέσω του Λουδία στη θάλασσα.
Με δύο πλωτές βυθοκόρους, την «Νέστος» από τις εκβολές του Λουδία και την μεγαλύτερη «Αξιός» βόρεια της οδικής γέφυρας του δρόμου Θεσσαλονίκης – Βέροιας, άρχισαν να εκβαθύνουν την κοίτη του ποταμού προς τα βόρεια. Για να μη φύγουν τα νερά απότομα με την εκβάθυνση και διαπλάτυνση του Λουδία ποταμού, αλλά και για να μπορεί να εργασθεί η βυθοκόρος στην περιοχή της λίμνης, στο 33ο χιλιόμετρο του ποταμού, στην περιοχή του Πλατέος, είχαν αφήσει την κοίτη χωρίς να κόψουν το χωμάτινο φράγμα.
Η βυθοκόρος «Νέστος» την εξαγόμενη από τον βυθό λάσπη την οδηγούσε σε πλωτό σύστημα σωληνώσεων, που με τη σειρά του απομάκρυνε τα εξαγόμενα υλικά δεξιά και αριστερά της σχηματιζόμενη κοίτης για την δημιουργία αναχώματος. Σε παράλληλο μεταξύ της κοίτης και του αναχώματος διάζωμα εργαζόταν μεγάλοι εκσκαφείς που διευθετούσαν κατάλληλα την κοίτη και επίσης εναπόθεταν τα χώματα για την δημιουργία των αναχωμάτων. Ο Λουδίας έπαιρνε πλάτος 40-50 μέτρα, μέσο βάθος 7μ. και μέση κλίση 0,066%, οπότε γινόταν πλωτός για μικρά καράβια.
Η μεγάλη βυθοκόρος «Αξιός», που χρησιμοποιήθηκε στην κυρίως λίμνη, οδηγούσε τις εξαγόμενες λάσπες σε ένα εντυπωσιακά υπερμεγέθη σωληνωτό μεταφορέα, στηριγμένο σε πλωτό διπλό γερανοφόρο μηχάνημα, ώστε η διασπορά των υλικών να γίνεται μακριά από την δημιουργούμενη υπό τα ύδατα κοίτη. Παράλληλα το δύσκολο έργο της εκβάθυνσης της κοίτης του Λουδία στο μέσο των νερών της λίμνης υποστήριζαν δύο εκσκαφείς με συρόμενο κάδο (dragline) οι επονομαζόμενες «ντράγες». Πρέπει να τονισθεί ότι οι εργασίες στη λίμνη γινόταν «στα τυφλά», ας επιτραπεί η έκφραση, αφού λόγω των νερών δεν φαινόταν άμεσα το αποτέλεσμα των εκβαθύνσεων. Οι απαιτήσεις του έργου υπέβαλαν την εργασία σε συνεχείς βάρδιες, και για το λόγο αυτό υπήρχαν κοντά στα σημεία των εκσκαφών, πλωτά καταλύματα για την ανάπαυση του εργατοτεχνικού προσωπικού, που τα προσέγγιζαν με βάρκες.
Τον Ιούνιο του 1933 οι τεχνικοί με εκρηκτικά ανατίναξαν το χωμάτινο φράγμα του Λουδία, στο Πλατύ, και τα νερά της λίμνης ξεχύθηκαν προς τη θάλασσα. Κατά την αφήγηση του Φώτιου Αλεξόπουλου, ο πατέρας του οποίου εργαζότανε στα έργα εκείνα, τότε η «ντράγα», ο πλωτός εκσκαφέας, που βάθαινε το στόμιο της εκβολής του Λουδία, δέθηκε με αλυσίδες για να μην παρασυρθεί από την ορμητική έξοδο των υδάτων του Βάλτου προς τη θάλασσα. Για το ίδιο θέμα ο Δημήτριος Παρασχόπουλος από το Κλειδί Ημαθίας μου αφηγήθηκε τα εξής: «[…] Σ’ Νταλαμπέρα και στουν Αβντουλά μόλις έφτασι […], τ’ν έπιρνι τ’ φαγάνα το ρεύμα. Τα νερά όλα. Μεγάλη φαγάνα μι γκ’βά. Μεσ’ το νερό ήταν, πλουτή. Αλλά την είχαν με γάντζοι από δω και από εκεί, μεγάλη, ντράγα. Μι γκ’βά. Ένα γκ’βά σήκωνιν ολόκληρο πηγάδι έφκειανιν, τόσον γκ’βάν. Τότες δε μόλις έφτασε εδώ στο Νταλαμπέρα, που ήταν οι καλύβις μαζομένις, ιδώ είχιν δέκα καλύβες, παραπάν’. […]Μόλις έφτασι, γύρ’σι πίσου, στούμπουσι πάλι τη μάνα, για να μην τ’ παίρνει τ’ φαγάνα, βγήκι κάτω και όντας γύρ’σι σε εικοστέσσιρις ώρις ώρες το νερό, άφανο γίν’κεν. Σ’ εικοστέσσιρις ώρις. […]».
Όταν άδειασε η λίμνη από τα νερά φάνηκαν άμεσα και τα πρώτα αποτελέσματα της τεράστιας οικολογικής καταστροφής, που επίσης είχε λάβει χώρα: Πολλά ψάρια κείτονταν ψόφια, επειδή δεν μπόρεσαν να ακολουθήσουν την βίαιη έξοδο των νερών προς τη σχηματισθείσα κοίτη του Λουδία και τη θάλασσα, ενώ άλλα συνωστίζονταν παγιδευμένα σε νερόλακκους και άλλες μεγαλύτερες συγκεντρώσεις νερών. Τότε οι κάτοικοι των παραλίμνιων οικισμών έτρεχαν στις λασπωμένες εκτάσεις της πρώην λίμνης και γέμιζαν σκάφες και πανέρια με ζωντανά ψάρια. Μάλιστα λέγεται, ότι είχαν έρθει πολλοί από τα Ιωάννινα, που συνέλεγαν σε βαρέλια τα ονομαστά χέλια της λίμνης των Γιαννιτσών, και τα έπαιρναν για να εμπλουτίσουν μ’ αυτά τη δική τους λίμνη των Ιωαννίνων.
Το επόμενο πρόβλημα μετά την απομάκρυνση των νερών ήταν τα καλάμια, η υδροχαρής βλάστηση και η μεγάλη υγρασία του εδάφους, που δεν επέτρεπαν την καλλιέργεια και εκμετάλλευση των εκτάσεων που αποκαλύφθηκαν. Έπρεπε να ακολουθήσει η επιμέρους περαιτέρω αποστράγγιση και η εκχέρσωση. Η διάνοιξη των απαραίτητων αποστραγγιστικών τάφρων, διωρύγων και καναλιών γινόταν από εκσκαφείς, που προχωρούσαν πάνω σε συστοιχίες χοντρών κορμών δένδρων, τετραγωνισμένων και συνδεδεμένων με συρματόσχοινα και αλυσίδες (τακαρίες), διότι το έδαφος ήταν μαλακό και βούλιαζαν τα μηχανήματα. Μικρότερα κανάλια διανοίγονταν ακόμη και με χειρονακτική εργασία. Το πρόβλημα των καλαμιών, των ψαθιών και των δένδρων αντιμετωπίσθηκε αρχικά με το κόψιμο, οπότε συνέρρεαν πολλοί κάτοικοι, που τα έπαιρναν για οικιακές τους χρήσεις. Τελικά κάηκε η βλάστηση του Βάλτου και δημιουργήθηκε ένα παχύ στρώμα στάχτης στην επιφάνεια, ενώ στη συνέχεια έσκισε η γης με βαθιές ρηγματώσεις.
Στη συνέχεια οργώθηκαν οι νέες εκτάσεις με τα μεγάλα βενζινάροτρα και ερπυστριοφόρα τρακτέρ της Υπηρεσίας Μηχανικής Καλλιέργειας του Υπουργείου Γεωργίας. Πίσω τους οι κάτοικοι έσπερναν στάρι ή καλαμπόκι ελεύθερα. «[…] Ύστερα το ‘34 μπήκαν μέσα τα τρακτέρια και τα ζευγάρια και έσκαφταν, όπου καταλάβνισκαν, δεν ήταν πολύ ορμάνι.[…]». Ο πατέρας μου, Δημήτριος Μοσχόπουλος, μου αφηγήθηκε ότι δούλεψε το πρώτο του μεροκάματο σπέρνοντας καλαμπόκι στον Μέκκα έξω από το Νησί. Πάντως παρά την ύπαρξη ακόμη μερικών καλαμιών και πολλών ζιζανίων, το 1935 οι εκτάσεις της παλιάς λίμνης, που σπάρθηκαν, είχαν ικανοποιητική απόδοση σιταριού ποικιλίας «Μεντάνα».
Έτσι τελείωσε η πρώτη φάση των έργων, αφού επιτεύχθηκαν όλοι οι αντικειμενικού σκοποί τους. Με την αποξήρανση της λίμνης, των ελών και των τεναγών, αποδόθηκαν εδάφη στη γεωργία και προστατεύθηκαν οι πεδιάδες και οι κατοικημένες περιοχές από τις πλημμύρες. Παράλληλα περιορίσθηκε σημαντικά η ελονοσία, που μάστιζε τον αγροτικό πληθυσμό της περιοχής. Αποκαλύφθηκαν τελικά 375.000 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης, προστατεύθηκαν από τις πλημμύρες 705.000 στρέμματα, και αποδόθηκαν συνολικά στη γεωργία 1.080.000 στρέμματα.
Αλεξάνδρεια, 26.8.2025
ΓΙΑΝΝΗΣ Δ. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ